Ön Çapraz Bağ (ACL) nedir?
Her yaştan spor yapan insan sayısının hızla artması nedeniyle diz bağ yaralanma sıklığı da giderek artmaktadır. Diz ekleminin stabilitesini sağlayan 4 önemli bağdan biri ön çapraz bağdır.
ACL uyluk kemiği (femur) ile bacak kemiği (tibia) ni birbirine bağlar ve dizin ön-arka ve yanlara stabilitesini sağlar.
Bacak kemiğinin uyluk kemiğine göre anormal bir şekilde öne doğru yer değiştirmesini engelleyen en önemli yapıdır. Bağın ortalama uzunluğu 38 mm, çapı ise 11 mm dir.
Ön çapraz bağın kopması dizde en sık görülen ciddi bağ yaralanmasıdır.
Ön Çapraz Bağ (ACL) yaralanması nasıl önlenir?
Yapılan araştırmalar hamstring(arka adele) kas aktivasyonun 0.03 sn gecikmesiyle ön çapraz bağ yaralanmasına sebebiyet verdiğini açıklamıştır. Bu demek oluyor ki dizin ve ACL’ nin agonist kaslarından hamstring ve gastrocnemius gibi önemli kasları kuvvetlendirmek ligamentin de görevine destek sağlamaktadır. Bunun yanında fizyoterapistler tarafından yapılan postür incelemesinde görülen deformiteler düzeltilirse yaralanma riskini büyük oranda azaltmaktadır. Ayak bileğinde görülen ince bir detay tibianın rotasyonunu, kalçanın tiltini ve hatta omurganın deformitesine kadar etkileyebiliyor.
Ön Çapraz Bağ (ACL) yaralanması nasıl olur?
Yalnızca sporcularda görülmez. Yapılan spora veya aktiviteye uygun olmayan zemin ve donanım ile, kaza ve düşmeler sonucu da ön çapraz bağ yaralanmaları görülmektedir.
Ön çapraz bağ sıklıkla sportif bir aktivite sonucu kopar. En sık rastladığımız yaralanma şekli futbol, basketbol, amerikan futbolu gibi yüksek tempolu sporlarda genellikle sabit ayak üzerinde vücudun ani dönme hareketi sırasında meydana gelir ve genellikle bir darbe veya temas söz konusu olmayabilir.
Yapılan araştırmalara göre spor esnasında %70 temassız, %30 temas sonucu ACL yaralanmaları görülmektedir.
Ön Çapraz Bağ (ACL) yaralanmasının belirtileri nelerdir?
Ön çapraz bağ yaralanması sırasında dizde ani bir kopma hissi ile birlikte hemen birkaç saat içinde diz şişer. Bu şişmenin nedeni kopan bağdan diz içine olan kanamadır. Bu sırada dizden bir ses de gelebilir. Yaralanma sonrası dizi şişen 3 sporcunun yaklaşık 2 sinde ÖÇB' ın kopmuş olduğu düşünülmelidir. Travma anında hastanın "dizinin döndüğünü" ve "dizinden ses geldiğini" söylemesi önemli bir ip ucudur. ÖÇB' ı yırtılan sporcu tüm isteğine rağmen oyunu devam ettiremez.
Akut dönem geçtikten sonra (3 haftadan sonra) esas yakınmalar başlar, en sık karşılaştığımız yakınmalar hastalar tarafından dizdeki güvensizlik ve boşalma hissidir. Koşamama, spor yapamama, ani sıçrama, durma ve dönme hareketlerinde güvensizlik hissi ve boşalma nedeni ile hekime gelirler. Özellikle merdiven inme sırasında dizini kontrol edemediklerini ve dizlerinde bir güvensizlik olduğundan yakınırlar.
Ön Çapraz Bağ (ACL) yaralanmasın nasıl tanı koyulur ?
Hastaya doktor tarafından detaylı diz muayenesi yapılır, bu esnada ön çapraz bağ yırtığı için spesifik testlerde (Lachman testi, Ön Çekmece testi, pivot-shift testi vb.) uygulanır. Detaylı bir fizik muayene ile %90 tanı konulur aynı zamanda görüntüleme yöntemlerinden MR tercih edilir.
Kadınlar neden daha yüksek risk altındadır ?
● Daha dar intercondyler çentik(pelvis) ve daha küçük bir ACL ye sahiptirler.
● Daha yüksek 'Q' açısı: Q açısı, femurun tibiaya olan açısını ifade eder ve ayrıca diz ekleminin uyumunun bir ölçüsü olarak kullanılabilir. 'Q' açısı ne kadar büyük olursa, diz medial yüzüne daha fazla basınç uygulanır. 'Q' açısı ne kadar büyük olursa, diz medial yüzüne daha fazla basınç uygulanır. Bu, bazı kadınları daha fazla ACL hasarı riski altında tutar
● Ligament gevşekliği: Kadınların ligamentleri erkeklere göre daha fazla ligaman laksitesi ve kas esnekliğine sahip olma eğilimindedir. Bu sebepten ACL'ye binen yükü arttırıcı yöndedir.
● Büyük Quadriseps / Hamstring Mukavemet Oranı: Kadın atletlerin tipik olarak ACL rüptürleri için olası bir risk faktörü olduğu düşünülen erkeklere kıyasla, zayıf hamstring kuvvetine sahip oldukları bilinmektedir. Hamstring-Quadriseps gücünü dengelemezse, dengesizlik ACL'ye ciddi strese neden olabilir.
Ön Çapraz Bağ (ACL) cerrahi öncesi yapılması gerekenler?
Cerrahi öncesi rehabilitasyon ile ameliyata hazırlanan kişilerin ameliyat sonrası süreçleri daha kolay ve hızlı ilerler.
Cerrahi öncesi rehabilitasyonun amaçları arasında: Dizin tam ekstansiyon açısını kazanmak, Kuadriseps kas kuvvetini sağlamak ve %20 den daha az fark olması, Hamstring kas kuvveti kazanmak, Operasyon öncesi koltuk değnekleriyle yürüme eğitimi ve postoperatif egzersiz temel eğitimi vermek, Fasyanın gerginliğini azaltmak, hareketini sağlamak ve aynı zamanda cerrahi sonrası iyileşmeyi kolaylaştırmaktır. Aynı zamanda psikolojik olarak da destek vermek amaçlanır. Ameliyat öncesi fizyoterapi ve rehabilitasyon, hızlı iyileşme ve spora dönüş için vazgeçilmezdir.
Ön Çapraz Bağ (ACL) yaralanmasının cerrahi aşamaları ?
Semptomatik instabilitesi olan veya yüksek riskli aktivitelerde rekabet etme arzusu olan ve ACL yaralanması geçiren hastalarda rekonstrüksiyon endikedir. Ön çapraz bağ yaralanması geçiren ve tamir edilmeyen sporcular olsa da, dünya genelinde bir elin parmağını geçmeyecek kadar az kişilerdir.
Hekimler tarafından kopan ligament yerine arka adele grubu olan hamstring veya patellar tendondan uygun olanı seçilerek greft seçimine karar verilir.
Burada gözden kaçırmamız gereken tamir edilen ligamnette revüzyon kalıntıları olsa dahi greftin alındığı yerde binevi kas yırtığı oluşmaktadır. Rehabilitasyonda iki tarafada aynı önem gösterilmelidir.
Yaralanmış acl ligamentinin yerine tamir edilen hamstring veya patellar tendon grefti fizyolojik açıdan düşünüldüğünde nakledilen tendonun ölüp ligament haline gelmesini içeren bir süreci takip ediyor.
Greftin en zayıf olduğu ve revaskülarizasyonun başladığı dönem cerrahi sonrası 8.hafta olarak ölçülmüştür.
Greftin iyileşme süreci ise 1 yıla kadar devam etmektedir. Buda bize revüzyon ile birlikte fizyolojik bir iyileşmeyi de göz ardı etmememiz gerektiğini söylüyor.
Ön Çapraz Bağ (ACL) cerrahi sonrası rehabilitasyon programı nasıl olmalıdır?
Cerrahiden sonra doktor kontrolünde fizyoterapist, egzersiz fizyoloğu veya güçlendirme ve kondisyon antrenörü tarafından belirlenen rehabilitasyon planını uygulayarak bir an önce spora dönme amaçlanır.
Cerrahi sonrası hastanedeyken topuk altına havlu bastırarak dizi kitlemesini bir an önce sağlamalıyız.
Fizyoterapistler olarak fizyolojik, biyolojik, mental ve ruhsal açıdan zor bir dönem geçiren sporcularımızı normal yaşamlarına geri döndürmeyi hedefliyoruz.
Son yıllarda yapılan çalışmalar neticesinde acl cerrahisi geçiren sporcunun sahaya dönüş süresi 9 ay ile 24 ay arasında değişmektedir.
● Cerrahi rehabilitasyon planının sadece% 50'sidir. Cerrahi sadece dizlerin mekanik / anatomik stabilitesini sağlar. Dizde fonksiyonel defisitleri geri getirmez; Bunlardan bazıları birincil yaralanmadan önce mevcut olabilir (yani dinamik diz valgus, zayıf gövde kontrolü, kuadriceps hamstring oranı).
● Kalite rehabilitasyonu (yani düzenli sıçrama, iniş, çeviklik eğitimi içeren) ne kadar iyi olursa, hastanın kuvvet, sıçrama ve çeviklik testlerinde post-operatif uzuv simetrisi elde etmesi daha olasıdır. Sonuç olarak, hasta 2. ACL hasarı olasılığını önemli ölçüde azaltmış olacaktır.
● Spora geri dönüş için gerekli testler yapılıp, bilateral ölçüme alındığında diğer bacağa oranla kas kuvvetinde %90 lık bir ölçüm bekliyoruz hedefimiz her zaman %100’e yakın olmak.
● Spora döndükten sonra, 2. ACL sakatlanma riskini azaltmak için spor kariyerinin geri kalanı için haftada en az 2x ACL yaralanma önleme yani koruyucu fizyoterapi programlarına (yani PEP, FIFA 11, KNEE) önem vermelidir.
KAYNAKÇA
Stj. Fzt. İhsan Taha TORĞUT
İGÜ SBYO Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Bölümü
